نهایة الإحکام فی معرفة الأحکام (کتاب)نهایة الاحکام فی معرفة الاحکام مؤلف ابو منصور جمال الدین حسن بن یوسف بن مطهر حلی اسدی، معروف به علامۀ حلی (م ۷۲۶ ق). فهرست مندرجات۲ - شیوۀ نگارش ۳ - زمان تالیف ۴ - تاریخ چاپ ۵ - نسخه‌ها ۶ - نسخه‌های معتبر ۷ - مطالب ۸ - ویژگی‌ها ۸.۱ - نقل نظریات فقها ۸.۲ - سبک فقه مقارنه ای ۸.۳ - استناد به اجماع ۹ - نقاط ضعف ۱۰ - گفتار بزرگان ۱۰.۱ - میرزا عبدالله افندی ۱۰.۲ - اقا رضا همدانی ۱۰.۳ - محمد باقر موسوی خوانساری ۱۰.۴ - علامۀ بحر العلوم ۱۰.۵ - خطبۀ کتاب ۱۱ - منابع ۱۲ - عناوین مرتبط ۱۳ - مشاهده آنلاین کتاب ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - معرفی اجمالیکتاب نهایة الاحکام یا «نهایة الفقه» [۱]
ریاض العلماء، افندی، ج۱، ص۳۶۵.
از آثار مهم فقهی قرن هشتم و از مختصرترین و معروفترین آثار فقهی بجای مانده از علامۀ حلی «قده» می‌باشد.۲ - شیوۀ نگارشاین کتاب شامل قسمتی از مباحث فقهی یعنی کتاب‌های طهارة، صلاة، زکاة و قسمتی از بیع است. در این کتاب به صورت بسیار مختصر استدلال به فتاوای فقهای عظام پرداخته شده است و در واقع کتاب آمیخته‌ای از فقه فتوایی و فقه استدلالی مختصر و موجز است که گاهی نیز به نظریات عامه متعرض شده است. اگر چه این کتاب به شهرت قواعد الاحکام نرسیده است اما از زمان تالیف، مورد توجه فقهای عظام واقع شده و استفاده از آن متداول بوده است و فقهای بعد از وی آن را از مصادر کتب خود قرار داده‌اند و عبارت‌های آن را در کتب خود نقل کرده‌اند، تا جایی که علامۀ مجلسی در ابتدای کتاب با ارزش «بحار الانوار»، این کتاب را با نام «نهایة الفقه» از مصادر خود ذکر کرده است. این کتاب مثل کتاب‌های «قواعد الاحکام»، «الالفین»، «نهایة الوصول الی علم الاصول»، «نهج المسترشدین» به درخواست محمد بن یوسف حلی، فخر المحققین (م ۷۶۷ ق) تالیف شده است. در خطبۀ کتاب در مورد اختصار آن این گونه آمده است: لخصت فیه فتاوی الامامیة علی وجه الاختصار و اثرت فیه الی العلل مع حذف الاطالة و الاکثار. ۳ - زمان تالیفدر پایان کتاب صلاة، جلد دوم صفحۀ ۲۹۲ آمده است: فرغ المصنف «قدس الله روحه» من تصنیفه فی شعبان سنة خمس و سبع مائة، ۷۰۵ ق. بنابراین اگر تالیف کتاب زکاة و قسمتی از بیع در حدود دو سال طول کشیده باشد سال اتمام کتاب در حدود ۷۰۷ ق بوده است. قدیمی‌ترین نسخه‌ای که در الذریعة به آن اشاره شده است، نسخه‌ای است به خط محمد بن علی بن یوسف، برادرزادۀ علامۀ حلی که در سال ۷۱۰ ق از نسخه‌ای که به خط علامۀ حلی بوده است نسخه برداری شده است این نسخه متعلق به کتابخانۀ فخر الدین نصیری است که در فهرست کتابخانه با شمارۀ ۳۶۹ مشخص شده است. ۴ - تاریخ چاپکتاب موجود به وسیلۀ مؤسسۀ آل البیت لاحیاء التراث انتشار یافته است. از تاریخ چاپ اول آن اطلاعی در دست نیست ولی در سال ۱۴۱۰ ق در چاپخانۀ مؤسسۀ اسماعیلیان تجدید چاپ شده است. محقق و مصحح آن سید مهدی رجایی بوده است. ۵ - نسخههادر الذریعة به ۷ نسخه اشاره شده است که عبارتند از: - نسخۀ آستان قدس رضوی به خط یعقوب بن خلیل عاملی در سال ۸۵۹ ق. - نسخۀ کتابخانۀ سماوی به خط یونس بن علی بن یونس در سال ۸۵۹ ق. - نسخۀ کتابخانه‌های میرزای شیرازی و طهرانی در کربلاء. - نسخه‌های کتابخانه‌های شیخ مشکور و سید ابو القاسم اصفهانی در نجف. - نسخۀ فخر الدین نصیری به خط محمد بن علی بن یوسف، برادرزادۀ علامۀ حلی در سال ۷۱۰ ق نسخۀ اخیر در فهرست کتابخانۀ نصیری با شمارۀ ۳۶۹ مشخص شده است. نسخه‌هایی که در کتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه ذکر شده‌اند، ۱۶ نسخه است که قدیمی‌ترین آنها متعلق به دانشگاه تهران با شمارۀ ۶۶۶۲ و مربوط به قرن هشتم است. سایر نسخه‌ها متعلق به کتابخانه‌های آستان قدس رضوی، آیة الله حکیم، مجلس شورای اسلامی، ملک، نواب، پرینستون، وزیری و نوربخش می‌باشد. ۶ - نسخه‌های معتبرکتاب موجود از مقابله و تصحیح سه نسخه حاصل شده است که عبارتند از: ۱- نسخۀ کامل و بسیار بد خط که متعلق به کتابخانۀ آستان قدس رضوی است. این نسخه به خط یعقوب بن خلیل عاملی در سال ۸۵۹ ق نوشته شده است و نسخۀ اصلی و اساسی در چاپ کتاب موجود بوده و با رمز (ق) مشخص شده است. ۲- نسخۀ دیگری از کتابخانۀ آستان قدس رضوی که ابتدا و انتهای آن ناقص است و نویسنده و تاریخ نگارش آن مشخص نیست و با رمز سلام‌الله‌علیهم مشخص شده است. ۳- نسخۀ کامل و پر غلطی که در سال ۱۲۴۵ ق نوشته شده و متعلق به کتابخانۀ مؤسسۀ آل البیت لاحیاء التراث که ناشر کتاب موجود است، می‌باشد و با رمز (ر) مشخص شده است. ۷ - مطالباین کتاب یک دوره کامل فقه نیست بلکه فقط کتاب‌های طهارة، صلاة، زکاة و قسمتی از کتاب البیع را شامل می‌شود. کتاب طهارت شامل سه مقصد است. در مقصد اول باب‌های وضو، غسل و تیمم. و در مقصد دوم اقسام آب‌ها. و در مقصد سوم نجاسات مطرح شده است. کتاب صلاة نیز شامل ۵ مقصد است که عبارتند از: مقصد اول: مقدمات نماز، شامل ۶ فصل است که عبارتند از: - تعداد رکعات - وقت‌های نماز - مکان نماز گزار - لباس نمازگزار - قبله - اذان و اقامه مقصد دوم: افعال نماز، شامل ۴ فصل است که عبارتند از: - واجبات نماز - مستحبات نماز - چیزهایی که در نماز واجب است ترک شود - احکام خلل در نماز مقصد سوم: بقیۀ نمازها، شامل شرایط نماز جمعه، نماز عیدین، نماز آیات، نماز نذر و نمازهای مستحبی می‌شود. مقصد چهارم: نوافل، شامل نماز جماعت، صلاة مسافر و صلاة خوف است. مقصد پنجم: جنائز، شامل این مباحث است: - مقدمات - احتضار - احکام تغسیل میت - تکفین میت - احکام نماز میت - واجبات دفن کتاب زکاة شامل ۷ فصل است که عبارتند از: - شرایط عمومی - شرایط خاص - آنچه در آن زکاة واجب است - آنچه زکاة آن مستحب است - کسانی که مستحق زکاة هستند - چگونگی اخراج زکاة - زکاة فطره. اگر چه متداول است که کتاب جهاد و حج در باب عبادات قبل از کتاب البیع مطرح شود اما در این کتاب این مباحث مطرح نشده‌اند. کتاب البیع شامل دو مقصد است که عبارتند از: مقصد اول: ماهیت بیع و ارکان آن، شامل سه فصل است که عبارتند از: - ماهیت بیع و صیغۀ آن - آنچه در عاقد شرط است - آنچه در معقود شرط است. مقصد دوم: انواع مبیع ۸ - ویژگی‌ها۸.۱ - نقل نظریات فقهااگر چه کتاب به صورت فقه فتوایی نوشته شده است اما مؤلف به صورت وسیعی فتاوا و نظریات فقهای عظام را در آن نقل نموده است. که در این بین نظریات شیخ طوسی رتبۀ اول را داراست و نظریات سید مرتضی، ابن ادریس، شیخ صدوق، ابو الصلاح حلبی، سلار بن عبد العزیز، و شیخ مفید نیز در کتاب مطرح شده است. از دیگر ویژگی‌های کتاب طرح نظریات و فتاوای بزرگانی همچون ابن جنید، ابن ابی عقیل و علی بن بابویه، پدر شیخ صدوق است که کمتر در کتب قدماء مطرح شده‌اند. ۸.۲ - سبک فقه مقارنه ایاگر چه کتاب به صورت فقه فتوایی نوشته شده است اما گاهی سبک تدوین و طرح مباحث شبیه فقه مقارنه‌ای است زیرا مؤلف در آن به روایات معتبر در نزد عامه مثل روایات ابن عباس و عائشه از کتاب جامع الاصول، سنن ابن ماجه، سنن ترمذی، سنن بیهقی، سنن ابی داود، الخصائص الکبری، صحیح مسلم، صحیح بخاری استناد نموده که در پاورقی آنها ذکر شده است و همین طور به همان سبک در ابتدای مباحث به اجماع و نص استناد نموده است. ۸.۳ - استناد به اجماعدر استناد به اجماع، مؤلف از تعابیر مختلفی استفاده نموده است به عنوان نمونه این موارد را می‌توان ذکر نمود: هی واجبة عند علمائنا کلهم، عند علمائنا اجمع، لیس واجبا اجماعا، اجمع المسلمون کافة، علیه اجماع العلماء، اجمع المسلمون فی جمیع الاعصار. اگر چه مؤلف روایات متعددی از عامه را ذکر نموده است اما در رابطه با ائمۀ معصومین علیهم‌السّلام و استناد به آنان تاکید خاصی داشته است به عنوان نمونه: و الافضل ما نقل عن اهل البیت علیهم‌السّلام لانهم اعرف بما یناجی به الرب تعالی، لاستفادة علومهم من الوحی. ۹ - نقاط ضعفاز نقاط ضعف کتاب متن مبهم و مجمل آن است که به جز کتاب‌های النهایة، الخلاف، المبسوط شیخ طوسی و علل الشرایع شیخ صدوق، به نام سایر کتب اشاره نشده است و کتاب‌های بزرگانی همچون سید مرتضی، شیخ مفید، ابو الصلاح حلبی ذکر نشده و این، خواننده را دچار سردرگمی می‌کند. از طرفی ناشرین کتاب موجود نیز تلاش لازم را برای بدست آوردن منابع و مآخذ و آدرس مطالب نقل شده در کتاب انجام نداده‌اند و حتی گاهی آدرس مطالب مذکور را، از منابع دیگر ذکر نموده‌اند. به عنوان نمونه در صفحۀ ۲۶۲ جلد اول در ذیل عبارت «روی الصدوق فی العلل» در حاشیۀ شمارۀ ۶ به جای ذکر آدرس مطلب از علل الشرایع از کتاب وسایل الشیعة آدرس آن را ذکر نموده است. همین طور کتاب موجود از نظر عنوان بندی مطالب دارای نقایص زیادی است که به بعضی از آنها اشاره می‌شود. ۱- به جای عنوان المقصد الثانی در عناوین کتاب و فهرست آخر کتاب، عنوان المقصد الثالث نوشته شده است. ۲- عنوان المقصد الرابع النوافل که مربوط به مستحبات است با فصل دوم و سومش که مربوط به نماز مسافر و نماز خوف است هماهنگ و سازگار نیست. ۳- مباحث خمس و انفال بطور کامل در ضمن کتاب زکاة آورده نشده است و اثری از آنها دیده نمی‌شود. ۴- اگر چه در عنوان کتاب آمده است المقصد الاول: فی زکاة الاموال، اما مقصد دوم در کتاب ذکر نشده است و احتمالا فصل هفتم یعنی زکاة فطره باید به عنوان مقصد دوم که زکاة نفوس است مطرح می‌شده است. ۱۰ - گفتار بزرگان۱۰.۱ - میرزا عبدالله افندیو نهایة الفقه له... علی ما رایته عند الفاضل الهندی وصل الی اواسط بحث زکاة الفطرة، ثم من کتاب التجارة ایضا الی بحث الصرف من کتاب التجارة و النسخة المتداولة منه مقصورة علی کتب الطهارة. [۳۰]
ریاض العلماء، افندی، ج۱، ص۳۶۵.
۱۰.۲ - اقا رضا همدانیصنف فی کل علم کتبا اتاه الله من کل شی ء سببا اما الفقه فهو ابو عذره و غواص بحره و له فیها اثنی عشر کتابا هی ملجا العلماء و مرجع الفقهاء و هی منتهی المطلب فی تحقیق المذهب خرج منه تمام العبادات و قلیل من المعاملات الی عقد البیع و نهایة الاحکام فی معرفة الاحکام. [۳۱]
فوائد رضویه، اقا رضا همدانی، ص۱۲۶.
۱۰.۳ - محمد باقر موسوی خوانساریکنهایته الفقهیة التی لم یبرز منها غیر ابواب الطهارة و الصلاة. [۳۲]
روضات الجنات، محمد باقر موسوی خوانساری، ج۲، ص۲۷۵.
۱۰.۴ - علامۀ بحر العلومسبق فی فقه الشریعة و الف فیه المؤلفات المتنوعة من مطولات و متوسطات و مختصرات، فکانت محط انظار العلماء من عصره الی الیوم تدریسا و شرحا و تعلیقا، فمن المطولات المختلف و التذکرة و منتهی المطلب و من المتوسطات القواعد و التحریر و من المختصرات ارشاد الاذهان و ایضاح الاحکام و تبصرة المتعلمین. [۳۳]
لؤلؤ البحرین، بحر العلوم، ص۲۱۰، ۲۱۱.
۱۰.۵ - خطبۀ کتابفهذا الکتاب (نهایة الاحکام فی معرفة الاحکام) لخصت فیه فتاوی الامامیة علی وجه الاختصار و اشرت فیه الی العلل مع حذف الاطالة و الاکثار. ۱۱ - منابع۱- الذریعة، ج۲۴، ص۳۹۴. ۲- ریاض العلماء، ج۱، ص۳۶۵- ۳۵۸. ۳- روضات الجنات، ج۲، ص۲۷۳. ۴- المستدرک، ج۳، ص۴۵۹. ۵- اعیان الشیعة، ج۵، ص۴۰۴. ۶- الخلاصة، ص۴۸. ۶- الاجازة، ص۱۵۵. ۷- الکنی و الالقاب، ج۲، ص۴۷۷. ۸- طبقات اعلام الشیعة، ج۳، ص۵۲ قرن هشتم. ۹- فوائد رضویه، ص۱۲۶. ۱۰- ریحانة الادب، ج۴، ص۱۶۷- ۱۷۹. ۱۱- لؤلؤ البحرین، ص۲۱۰، ۲۱۱. ۱۲- بحار الانوار، ج۱، ص۱۷. ۱۲ - عناوین مرتبطعلامۀ حلی ۱۳ - مشاهده آنلاین کتابنهایة الإحکام فی معرفة الأحکام ۱۴ - پانویس۱۵ - منبعنرم افزار جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |